26 маусым – Халықаралық азаптау құрбандарын қолдау күні бірнеше құқық қорғау ұйымы Орталық Азия елдерінің үкіметтерін азаптауға нүкте қоятын нақты шаралар қолдануға шақырды.

Қазақстан мен Тәжікстандағы азаптауға қарсы коалиция, Францияда орналасқан Орталық Азиядағы адам құқығы қауымдастығы, Австриядағы Түркімен адам құқығы бастамасы, Адам құқығы бойынша Хельсинки қоры мәлімдемесінде "Орталық Азияда азаптау әлі де кең таралған" дейді. Құқық қорғаушылар саяси астармен ұсталғандардың да азапталатынына алаңдаушылық білдірген.

Құқық қорғау ұйымдарының мәлімдемесінде Қазақстанда азаптау әлі де үлкен мәселе болып тұрғаны, ал азаптағандар жауапсыз қалып жатқанын айтады.

Құқық қорғаушылар 2022 жылғы Қаңтар оқиғасында азаптау жайлы шағым көп түскенін, бірақ оларды тергеу халықаралық стандарттарға сай болмағанын айтады.

"Көп іс қылмыс құрамы жоқ деп уақытынан бұрын жабылды. Бұған қоса, азапталғандардың кейбірі қорғаушысыз қалды. Бас прокуратураның 2024 жылдың қаңтарындағы мәліметі бойынша, органның 34 қызметкері азаптау бойынша сотталған, 50 іс әлі жалғасып жатыр. Демек бұл деректер Қаңтар оқиғасында фактілердің көптігіне қарамастан қызметін асыра пайдалану фактісі бойынша жауапқа тартылғандар аз екенін көрсетеді" деп жазылған мәлімдемеде.

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ

БҰҰ комитеті Қаңтарда қаза тапқандар мен азапталғандар бойынша талап қойды

Құқық қорғау ұйымдары мәлімдемесінде Орталық Азия елдерінде азаптауға қатысты кейбір оң қадамдар жасалса да, заң қағаз жүзінде өзгерсе де, бұл шараларды тиімді түрде жүзеге асырылмай жатқанын айтады.

• 2022 жылы Қазақстанда Қаңтар оқиғасынан кемінде 238 адам қаза болды. Күш құрылымдарының өкілдері мен әскери қызметкерлер президенттің бұйрығымен қару қолданған. Мыңнан астам адам қамалып, сотталды. Олардың көбі қамау кезінде азаптауға ұшырағанын мәлімдеген.
• Халықаралық Human Rights Watch құқық қорғау ұйымы бұған дейін Астана Қаңтар кезіндегі адамдарға оқ ату мен азаптау істерін "біржақты тергеді" деп мәлімдеген. Астана HRW мәлімдемесімен келіспеген. Құқық қорғаушылар Қазақстан билігін Қаңтар оқиғасын халықаралық сарапшылардың көмегімен жан-жақты тергеуге шақырып келеді. Ақорда ұсыныстан бас тартқан.

Ресейлік жүк тасымалдайтын "Волга-Днепр" әуе компаниясы мен оған тиесілі AirBridge Cargo 2022 жылға дейін елдегі ең ірі жүк тасымалдаушы болған, алайда Ресей Украинаға қарсы кең ауқымды басқыншылық соғысын ашқаннан кейін компания халықаралық нарықтағы үлесінен толық дерлік айырылды деуге болады.

"Коммерсантъ" газетінің жазуынша, компанияның негізін қалаушы Алексей Исаикин корпоративтік мереке кезінде бизнесті мемлекетке өткізу мүмкін екені жайлы хабарлаған.

"Егер Отан компания Отанға қызмет етуі тиіс десе, онда бәрі: мемлекет иелігіне алу, тәркілеу, әділ келісім, кез келген нұсқа [болуы мүмкін]", – деген оның сөзін келтірген басылым.

Өткен қыста бұл компаниялар тобының кеңсесінде тінту жүргізіліп, бұрынғы үлескері Сергей Шкляник Тергеу комитетіне шақырылған еді. Газет дереккөздерінің бірі ол тергеу шараларын жүк тасымалдаушының "экономикалық жағдайына жасалған аудит" деп сипаттаған.

Батыс елдері "Волга-Днепр" компаниялар тобын санкциялар тізіміне енгізген. Компания мен оның еншілес тасымалдаушылары Ан-124 "Руслан", Ил-76, Ан-12 және жүк тасуға бейімделген Boeing ұшақтарына ие, бірақ соғыс пен санкцияларға байланысты ұшақтарының көбі ұшу жарамдылығы сертификатынан айырылған.

2022 жылдың аяғындағы есепке сәйкес, сол кезде әуе компаниясы активтерінің құны шамамен 47 млрд рубль (668 млн АҚШ доллары) болған, ал 2025 жылы "Коммерсантъ" сөйлескен сарапшылар оны "нөлге тең" деп бағалап отыр. Басылым сарапшыларының пікірінше, компаниядағы Ресейде шығарылған жүк ұшақтарына елдің қорғаныс министрлігі қызығушылық танытуы мүмкін.

NBC News телеарнасынан жексенбі, 24 тамыз күні көрсетілген сұхбатында АҚШ вице-президенті Джей Ди Вэнс Украинадағы соғыс енді алты айдан ұзамай аяқталады деп үміттенетінін айтты.

"Нәтижесі қандай болса да, соғыс үш ай ме, әлде алты ай ішінде ме, әйтеуір одан кешіктірілмей аяқталса екен деп үміттенмін. Бізде қантөгісті тоқтатуға тырысып жатқан президент барын мақтан тұтуымыз керек", – деді Вэнс.

Оның айтуынша, АҚШ президенті Дональд Трамптың тұсында Ресей мен Украина келіссөздерде бұрынғы "үш жыл ішінде" болмаған деңгейде елеулі мәмілеге келген. Ең үлкен ілгерілеушілік кейінгі бірнеше аптада болды деді Вэнс. Мәскеудің ымыраға келген тұстары жайлы сөзінде ол енді Кремльдің Киевте "қуыршақ режим" орнатуға дәмесі жоқ және "ел аумағының тұтастығына дау айтпайды" деді.

"Айналып келгенде біз не табысқа жетеміз, не тұйыққа тірелеміз, – деді ол. – Егер тұйыққа тірелсек, онда ықпал ету тетіктерін пайдалана отырып келіссөздер процесін жалғастыру қажет. Дәл сондай белсенді дипломатия ғана бұл соғысты тоқтатады".

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ

Украина СІМ: Зеленский жер мәселесін Путинмен кездесу кезінде ғана талқылайды

Ресей экономикасына қарсы жаңа санкциялар салу жайлы сөзінде Вэнс Ақ үй қазірдің өзінде Мәскеуге "агрессивті экономикалық қысым" көрсетіліп жатыр деп айтты.

"Президент Ресейге егер қантөгісті тоқтатса, қайтадан әлемдік экономикаға шақыру алуы мүмкін екенін, ал тоқтатпайтын болса, оқшауланған күйінде қала беретінін меңзеді", – деп мәлімдеді АҚШ вице-президенті.

Оның сөзінше, Вашингтон Ресейді келіссөздерді әдейі созып отыр деп есептемейді.

"Олар өздерінің басты талаптарының кейбірінде икемділік танытуға әзір екенін шынымен көрсетті, – деді ол. – Әрине, олар әлі барлық нәрсеге келісіп отырған жоқ, әйтпегенде соғыс аяқталар еді".

• Жексенбі күні NBC News арнасында Ресейдің сыртқы істер министрі Сергей Лавровтың сұхбаты көрсетілді. Ол Ресей мен Украина президенттері кездесетіні жөнінде әлі келісім болмағанын айтты. Лавров Мәскеудің Владимир Зеленский Украинаның заңды президенті дегенге күмәні барын тағы да қайталап, бұл мәселе Киевпен бейбіт келісімге қол қойылмай тұрып "шешілуге тиіс" деп мәлімдеді.

24 тамыз күні Ресей мен Украина "146-ға 146" форматы бойынша әскери тұтқын алмасты. Бұл жөнінде Ресейдің қорғаныс министрлігі хабарлады. Тұтқын алмасуға Бірікке Араб әмірліктері араағайын болған.

Бұған қоса екі тарап азаматтық тұлғаларды да айырбастаған. Украина Ресейге Курск облысының сегіз тұрғынын қайтарған. Омбудсмен Татьяна Москалькованың сөзінше, Украина ол адамдарды 2025 жылдың ақпан айынан бері ұстап отырған.

Украина президенті Владимир Зеленский тұтқын алмасу жүргізілгенін растады. Әскери қызметкерлермен қоса Ресей Украинаға журналист Дмитрий Хилюк пен Харьков қаласының бұрынғы мэрі Владимир Николаенконы да қайтарған. Ресей әскері оларды 2022 жылы Украина аумағында тұтқындаған.

АҚШ президентінің әкімшілігі Украинаға 3350 кеңейтілген радиустан әрекет ететін зымыранын (Extended Range Active Missile, ERAM) сатуды мақұлдады. Бұл жөнінде дереккөздерге сүйенген The Wall Street Journal жазды. Ракеталар Украинаға шамамен алты аптадан кейін жеткізілуі керек.

Дереккөздің айтуынша, құны 850 млн доллар тұратын, негізінен Еуропа елдері қаржыландыратын қару-жарақ пакетіне "өзге де қарулар" кіреді. WSJ дереккөзінің сөзінше, ракетаны сату туралы шешім АҚШ президенті Дональд Трамптың Ресей және Украина басшылары Владимир Путин мен Владимир Зеленскиймен кездесуіне дейін шегеріліп келген.

АҚШ-тың ресми тұлғалары WSJ басылымына 450 шақырымға ұшатын ERAM ракеталарын пайдалану үшін Украинаға Пентагон рұқсаты керек екенін айтқан.

Көктемнің соңында Вашингтон Украинаға алыс қашықтыққа ұшатын АҚШ қаруымен Ресей аумағын атқылауға рұқсат етпей келе жатқаны хабарланған. Мәселе Америка ракетасы ғана емес, Украинаға Еуропа елдері жеткізген қару жөнінде де болып отыр. Мұндай қару түрлерімен нысананы көздеу үшін Американың барлау деректерін пайдаланылады және ракета құрамында АҚШ-тан келген бөлшектер бар.

Киевтің алысқа ұшатын қару түрлерін пайдалану тетігін АҚШ қорғаныс министрінің орынбасары Элбридж Колби әзірлеген. Өтініш бойынша соңғы шешімді қорғаныс министрі Пит Хегсет қабылдайды.

WSJ жазуынша, соққы жасау үшін Пентагоннан рұқсат сұрау талабы Украинаға алысқа ұшатын ATACMS ракеталарымен Ресейді атқылауға рұқсат берген бұрынғы президент Джо Байденнің шешімінің күшін жояды.

Астана соты Марат Жыланбаевтың туған күніне орай марафонға қатысқаны үшін белсенді Элвира Бекзадинаға 196 мың теңге айыппұл салды. Бұл жөнінде “БелсенділерЭкстремистЕмес” тобы және белсендінің өзі хабарлады.

Телеграм-топ жариялаған видеода полиция қызметкерлерінің оған басқармаға бару керектігін айтады. Ал белсенді “тұра тұрыңыз, мен балалармен жүрмін” дейді. Осыдан кейін белсендінің сөзінше, полиция қызметкерлерінің бірі телефонын шап беріп ұстап, тартып алған. Өзінің қолын бұрап, көлікке отырғызған.

Белсендінің айтуынша, дәл сол күні – 22 тамызда қызының туған күні болған. Ұстау оқиғасы көшеде балаларға шағын дастархан жасап жүрген кезде болған.

“Осының бәрін үлкен қызым 9 жастағы Айлин көрді. Ол анасын ұстап, көлікке күштеп отырғызып жатқанын көрді. Осыдан кейін жылап, “мама, сені өлтіріп жатыр және сен ешқашан оралмайсың деп ойладым” деді. Балалардың көзінше аналарын “ұрлап” жатқан кезде олардың қандай сезімде болатынын елестете аласыз ба?” деп жазды белсенді.

“БелсенділерЭкстремистЕмес” тобы жариялаған видеода кішкентай бір қыздың полицейлер анасын қызметтік емес көлікке күштеп отырғызып жатқанда “телефонға түсіремін” деп айқайлағаны, олар кеткеннен кейін жылағаны байқалады.

Элвира Бекзадина осы апта соңында Facebook-та жариялаған видеосында онлайн сотқа адвокаты Денис Малюганы қатыстырмағанын, ұстау кезінде алған жарақаттарына байланысты арызы әлі тіркелмей отырғанын айтады.

Полиция оқиғаға түсініктеме бермеді. Ал сот порталына әлі шешім ілінбеді. Істі судья Элвира Нәзімбекқызы қараған.

17 тамызда түрмедегі оппозиция белсендісі, марафоншы Марат Жыланбаевтың туған күніне орай Қазақстанның түрлі өңірінде бірнеше белсенді ұсталғаны хабарланған еді. Сол күні Алматы, Астана, Орал, Шымкент және өзге өңірлерде белсенділерге полиция жүгіруге мүмкіндік бермей, кейбірін ұстап, кейін босатқан еді.

19 тамызда Шығыс Қазақстан облысы Глубокое аудандық соты белсенді Серік Ыдырышевты Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 488-бабы 12-тармағы бойынша (бейбіт жиын өткізу тәртібін бір жыл ішінде екі рет бұзу) кінәлі деп тауып, оған 192 мың теңге айыппұл салған. Сот қаулысында Ыдырышев 16 тамыз күні Facebook парақшасында "экстремистік ұйымның лидері Мұхтар Әблязовтің" митингіге шақыратын видеосын бөліскені, мұның бейбіт жиын өткізу тәртібіне қайшы екені және белсенді заңның бұл нормасын бір жыл ішінде екінші рет бұзып отырғаны айтылған. Белсенді тағылған айыптармен келіспеген.

Германия Ресей мен Беларусь азаматтарына гуманитарлық виза беруді қалпына келтіреді деп хабарлады Германия сыртқы істер министрлігі Deutsche Welle басылымына берген жауабында.

«Сөз бостандығын, демократияны және адам құқығын қорғаудағы жұмысы үшін немесе басқа да саяси себептермен ерекше қауіп төніп тұрған адамдарды қабылдау қайта жалғасады», - деп жазылған министрліктің жауабында.

Онда Ресей мен Беларусь азаматтарының құжаттары қашан қабылданатыны айтылмаған.

Мораторийдің жойылатынын Германия сыртқы істер министрлігінің Ресей және Беларусь істері жөніндегі департаментінің басшысы Михаил Новак та ашық есік күнінде бұған дейін мәлімдеген еді. Бұл ақпаратты кейінірек Еуропарламент депутаты Сергей Лагодинский мен ресейлік саясаткер Андрей Пивоваров растады.

Бұған дейін Германия соғысқа қарсы қызметіне орай немесе "демократия мен адам құқығын дамытуға үлес қосқан немесе Ресей, Иран және Беларусь режимдерін сынап" бастарына қатер төнген азаматтарға гуманитарлық виза берген. 2022 жылдың мамырынан бері мұндай виза – шамамен 2.5 мың ресейлікке, 2021 жылдың наурызынан бері 400-ден астам белорусқа берілген.

Визаны беру биыл шілдеде – басқарушы коалиция шетелдіктерді қабылдау бағдарламасын қысқарту жоспарын жариялағаннан кейін тоқтатылған.

Ресей президенті Владимир Путинмен кездескен Америка православ шіркеуінің иерархы осы кездесу үшін кешірім сұрады. Аляска архиепископы Алексийдің мәлімдемесі Америка православ шіркеуінің сайтында жарияланды.

Америка православ шіркеуінің митрополиті Тихонға бағыттап жазған мәлімдемесінде ол өзінің әрекетін ауыр қабылдағандағандардан "шын жүрегімен кешірім сұрағысы" келетінін айтады. Архиепископтың айтуынша, Анкориджде Путинмен бейбітшілікті көздеп, қонақжайлық көрсеткісі келгенін атап өтеді.

Алайда оның сөзінше, жұрттың көбі оны "Путинге неге Украинаға бейбітшілік қажеттілігі жөнінде тіке айтпағаны" үшін сөккен. Архиепископтың айтуынша, Ресейдің Украинаға басып кіруін бірнеше рет айыптаған Америка православ шіркеуінің позициясы өзгермейді.

Митрополит Тихон өзінің мәлімдемесінде архиепископ Алексий Путинмен шіркеумен келіспей кездескенін айтқан. Ол шіркеу соғысты айыптаудан танбайтынын атап өтіп, оны дереу тоқтатуға шақырады.

Архиепископ Алексий Путинмен Анкоридждегі мемориалдық зиратта кездескен. Бұл жаққа Ресей басшысы Америка президенті Дональд Трамппен кездесуден кейін барған. Дінбасы Путинге аляскалық Герман иконын сыйласа, Путин оған екі иконды сыйлаған.

Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Украина басшысы Владимир Зеленскийді Украина Тәуелсіздігі күнімен құттықтап, жеделхат жолдады деп хабарлады Ақорда.

“Қасым-Жомарт Тоқаев Владимир Зеленскийді Украинаның ұлттық мерекесі – Тәуелсіздік күнімен құттықтап, украин халқына бейбітшілік және құт-береке тіледі” деп жазылған 24 тамызда Ақорда таратқан хабарламада.

1991 жылы Жоғарғы рада Украинаның тәуелсіздігін жариялау туралы акт қабылдап, украин халқының өзі анықтау және жеке мемлекет құру құқығын бекіткен.

Ресей басқыншылығына дейін жыл сайын бұл күні Киевте әскери парад өтіп келген. 2022 жылдан бері Украина астанасында соғыста жойылған ресейлік техникалардың “көрмесі” өтіп жүр. Әр жерге Украина туы ілініп, ұлттық киім киген жұрт орталыққа жиналып, түрлі шараларға қатысады, соғыста қаза болғандарды еске алып, гүл шоқтарын қояды.

Ресми Астана Ресейдің Украинаға басып кіруін айыптаған жоқ, бірақ ресми түрде қолдаған да жоқ. Қазақстан бұған дейін Украинаның аумақтық тұтастығын құрметтейтінін мәлімдеп, Ресей аннексиялап алған украин облыстарын "Ресейдің бөлігі" деп танымаған. Бірақ санкция салынған тауарларды қазақстандық компаниялардың Ресейге тасымалдауы бойынша әңгіме жиі айтылады. Ал Астана Батыс санкцияларына бағынатынын, оның шарттарын бұзбайтынын мәлімдеген.

Украина президенті Владимир Зеленский жер мәселесін Ресей басшысы Владимир Путинмен бетпе-бет кездесу кезінде ғана талқылауға дайын және қазіргі майдан сызығы негізінде ғана. Украина сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары Сергей Кислица америкалық NBC News арнасына берген сұхбатында осылай деп мәлімдеді.

Дегенмен ол Украина жерін заңды тұрғыда Ресейге беру мүмкіндігін жоққа шығарды. Кислицаның пікірінше, Зеленский "Украинаның құқықтық негіздерін мен қоғамдық көңіл-күйді басшылыққа алады", ал Украина "қоғамы жерді бейбітшілікке алмастыруға үзілді-кесілді қарсы". Соған қарамастан Украина президенті "Путинмен келіссөз үстеліне отырып" жер мәселесін талқылауға дайын және әңгіме тек қазіргі майдан сызығынан басталуы керек.

Бұған дейін Украина билігі өкілдері Киев Ресей басып алған украин жерін уақытша жоғалтып алғандығынмен келісуге дайын, алайда одан де-юре бас тартпайды деп мәлімдеген.

Ал Ресей қазір басып алған украин жерін ғана емес, тұтас Донецк облысынан украин әскерін әкетуді талап етіп отыр. Десе де, Путин Херсон мен Запорожье облыстарындағы майдан сызығында атысты тоқтатуға дайын екені хабарланған.

Кислица сонымен бірге Ресей басшысы Украина басшысымен кездесуден бас тартса, АҚШ Ресейге қарсы санкцияны күшейтуі керек деп санайды. Владимир Зеленский жуырда бұл кездесуді өткізбес үшін "Ресей қолдан келгеннің бәрін жасап жатыр" деп мәлімдеген. Ал Ресей сыртқы істер министрі Сергей Лавров "негізгі келісімдерге қол жеткізгенде" мұндай кездесу мүмкін деп айтқан.

"Путиннің мазмұнды келіссөзге және екіжақты, үшжақты кездесулерге дайын екеніне көзім жетіп отырған жоқ" деді Кислица.

Жуырда Дональд Трамп алдағы екі аптада Ресей мен Украина бойынша ұстанымы анықталатынын мәлімдеген.

"Екі аптадан кейін Ресей мен Украинаның қатынасын білеміз деп ойлаймын. Екеуі де керек. Не істейтінімізді шешеміз деп ойлаймын және ол маңызды шешім болмақ. Мейлі ірі санкция болсын, ірі тариф немесе тағы басқа. Немесе бұл "сіздердің соғысыңыз" деп ештеңе істемеймін" деді Трамп. "Көбі Путин мен Зеленскийдің кездесуінен" "ешқандай нәтиже болмайды" деп санайды деді ол.

Politico-ның жазуынша, Трамп келіссөз бойынша Мәскеуге қысым жасаудан гөрі Батыс елдерінің көмегіне зәру Киевтің өзі Ресейдің ығына көніп, келісімге баруы керек деп санауға бейім. Басылымның айтуынша, АҚШ президенті прогресс болмаса, бейбітшілік процесінен алшақтауы мүмкін.

Бейбітшілік келісіміне кедергі келтіріп отырған негізгі мәселелердің бірі – жер. Ресей Украинаның алты облысын (2014 жылы аннексияланған Қырым мен Севастопольды қоса есептегенде) ресми түрде "орыс жері" деп таныған. Мәскеу мен Киев соғыс аяқталғаннан кейін Украина қауіпсіздігіне кепілдік беру мәселесін де әрқалай тәпсірлеп отыр.

Армения премьер-министрі Никол Пашинян Арменияның тәуелсіздігі туралы декларацияның қабылданғанына 35 жыл толуына орай жасаған мәлімдемесінде Таулы Қарабақты даулаған бұл құжат совет билігінің енгізген патриотизм моделіне негізделгенін айтты. Пашинянның айтуынша, Қарабақтан бас тартып, Әзербайжанмен бейбіт келісімге қол жеткізген Армения шын мәнінде шынайы тәуелсіздікке қазір жетіп отыр.

Арменияның тәуелсіздік туралы декларациясын 1990 жылы 23 тамызда Армян ССР-інің жоғарғы кеңесі қабылдаған. Құжатта СССР құрамына кіретін республика Армения Республикасы болып өзгертілген және тәуелсіз мемлекет әрі халықаралық құқық субъектісі ретінде тұжырымдалған, бірақ оның СССР құрамынан шыққаны жазылмаған. (Армения одақтан 1991 жылы желтоқсанда шыққан).

Мәтінде "Армян ССР-і мен Таулы Қарабақтың қосылғаны" жазылған, алайда Қарабақ Арменияға тиесілі екені көрсетілмеген.

Пашинянның сөзінше, декларация "оны қабылдаған кездегі Арменияның саяси элитасы және интеллигенциясының ұжымдық көңіл-күйін" көрсетеді. Осы көңіл-күй өз кезегінде Совет одағы қалыптастырған "патриотизм моделіне" негізделген.

Пашинянның пікірінше, бұл патриотизм Арменияның өз ішіне емес, сыртына қарай бағытталған және соның салдарынан Таулы Қарабаққа қатысты жер дауы пайда болған. Қарабақ қозғалысының қызметінің нәтижесінде 1988 жылы Таулы Қарабақты Әзербайжанға қайтару туралы талап туындап, одан кейін аймақта қантөгіс басталды. Армян қоғамына таңылған "социопсихологияны" совет билігі таңды деп санайды Пашинян. Ол Қарабақ қозғалысы ел үшін зиянды қозғалыс болатын еді деген қорытындыға келгенін айтты.

Пашинянның айтуынша, Армения басшыларының саясатының нәтижесінде Ереван кейінгі кезде Әзербайжанмен бейбітшілікке қол жеткізе отырып, Түркиямен диалогты жаңғыртқан.

"Армения республикасы қазір бұрын-соңды болмаған дәрежеде тәуелсіз" деп түйіндеді өз сөзін Пашинян. Мәлімдемесінде Ресей туралы мүлде айтылмаған.

2023 жылы Әзербайжан 30 жыл бойы бақылауда болмаған Қарабақ аумағына бақылауды толық орнатқан. Армяндар ол жақтан көшіп кетті.

8 тамызда АҚШ президенті Дональд Трамппен Ақ үйдегі салтанатты шара кезінде Никол Пашинян мен Әзербайжан басшысы Илхам Әлиев Әзербайжан мен оның құрамындағы Нахчыван автономды республикасы арасында көлік дәлізін ашу жөнінде келісімге қол қойды. Бұл дәліз Армения аумағы арқылы өтеді. Армения премьерінің ұсынысымен бұл дәліз "Халықаралық бейбітшілік пен гүлденуге бағытталған Трамп жолы" деп аталады.

Әзербайжан мен Армения арасындағы бейбіт келісімнің мәтіні де бұған дейін жарияланды.Онда Армения мен Әзербайжан арасында жер дауы жоғы, сонымен бір-біріне қару қолданудан бас тартатыны жазылған. Осыған дейін Әзербайжан Армения конституциясынан тәуелсіздік туралы декларацияға сілтемелерді алып тастауды талап еткен. Пашинянның айтуынша, мұндай сілтемелер болмайтын жаңа конституция қабылданады.

Сарапшылардың айтуынша, бейбітшілік процесінде АҚШ-тың зор рөл ойнауы Ресейдің бұл аумақта салмағы мен ықпалы әлсірегенін көрсетеді.

Ұлыбритания Қырғызстанның "Капитал банкі" мен оның басқарма төрағасы Кантемир Шалбаевқа санкция салды. Лондонның мәліметінше, Ресей осы банкті әскери мақсаттағы тауар сатып алу үшін пайдаланған. Осы мақсатта Қырғызстанда тіркелген Grinex криптовалюта биржасын да қолданған. Осы биржа да британ санкциясына ілінді.

Британдық Financial Times басылымы маусым айында Grinex туралы жазған. Ондағы ақпаратқа қарағанда, биыл қаңтар мен сәуір аралығында осы биржа арқылы 9 млрд долларлық транзакция жасалған. Негізінен A7A5 деген атпен танымал рубльге байланған стейблкоин арқылы жүргізілген.

Санкция Tengricoin, Old Vector, Altair Holding SA жеке компаниялары, сонымен бірге осы қаржы схемасына қатысы бар болуы мүмкін бірнеше жеке тұлғаға салынған.

«Капитал Банктың» өзі Ресей санкциясын айналып өтуге қатысты операциясына қатыспағанын және Қырғызстан заңнамасына және халықаралық қаржы реттеу талаптарына сәйкес жұмыс етіп жатқанын мәлімдеді.

Бұған дейін Grinex биржасы АҚШ санкциясына да ілінген.

Financial Times мәліметінше, Grinex-тің ар жағында Молдовада туып өскен, қазір Ресейде тұрып жатқан Илан Шор тұр.

Осыған дейін Қырғызстан басшысы Садыр Жапаров АҚШ басшысы Дональд Трамп пен Ұлыбритания премьер-министрі Кир Стармерге мәлімдеме жасап, Бішкек "Капитал банк" пен "Керемет банкіге" қарсы санкцияны қысым ретінде бағалайтынын айтқан.

"Олар Қырғызстан экономикасының қарқынды дамып жатқанын көріп отыр. Мысалы, ЖІӨ 11,7 пайызға өсті, ТМД елдері арасында алдыңғы қатарда тұрмыз. Менің ойымша, осы үшін бізге қысым жасалып жатыр" деді Жапаров. Ол Трамп пен Стармерді экономиканы саясиландырмауға шақырып, елге Илан Шор да, Илон Маск те келіп, бизнеспен айналыса алады деді.

Молдовалық олигарх Шор өз елінде банк жүйесінен миллиард доллар қаражатты жымқырды деген айыппен сырттай сотталған. 2024 жылы Кишинев Шорды сайлау кезінде сайлаушыларды сатып алды деп айыптаған, олигархтың өзі мұны жоққа шығарған. Ақпаратқа қарағанда, қазір Шор Ресейде тұрып жатыр. Ол Мәскеу мен Бішкек арасында жайылған компаниялар желісі арқылы Grinex-пен байланыс орнатқан. Олигарх Қырғызстан мен Ресей арасында жалпы білім беру кеңістігін құру бойынша жұмыс тобына кірген.

Мәскеу Ресей мен Украина президенттері арасындағы кездесу өтпес үшін "қолдан келгеннің бәрін істеп жатыр". Бұл жөнінде жұма күні Украина басшысы Владимир Зеленский Киевке НАТО-ның бас хатшысы Марк Рютте келген кезде өткен баспасөз жиыны кезінде айтты.

Зеленский Ресейді бейбітшілікке баруға мәжбүрлеу үшін Батыс елдерін Мәскеуге қарсы санкцияны күшейтуге шақырды. Украина президентінің сөзінше, Рюттемен Украинаға қауіпсіздік беру мәселесі талқыланған. Зеленскийдің айтуынша, мұндай кепілдік Солтүстікатлантикалық келісімнің 5-бабына (НАТО-ға мүше елдердің біріне басқыншылық жасалған жағдайда одаққа мүше елдер бірігіп қарсы тұрады - ред.) пара-пар болуы мүмкін. Ал Рютте қауіпсіздік мәселесі әлі талқыланып жатқанын айтып, бұған түсініктеме бермеді.

Путинмен кездесу мәселесін Зеленский кейінгі айларда жиі айтып жүр. АҚШ президенті Дональд Трамп мұндай кездесуді ұйымдастыру бойынша жұмыс жүріп жатқанын айтқан.

Алайда Мәскеу қазір Украина басшысымен кездесу өткізу ықтималдығын іс жүзінде жоққа шығарып жатыр. Ресей сыртқы істер министрі Сергей Лавров жұма күні NBC арнасына берген сұхбатында "егер кездесудің шынымен де күн тәртібі болса" Владимир Путин "кездесуге дайын" деп айтқан. Лавровтың сөзінше, қазір мұндай кездесу жоспарланбаған.

Лавровтың сөзінше, Путин Анкориджде Трамппен кездесу кезінде Ресей жағы "белгілі бір дәрежеде ыңғай" білдірген. Лавровтың айтуынша, Зеленский Украина НАТО-ға мүшеліктен бас тартуы керек немесе Ресейге "жер беру" мәселесін талқылау туралы талаптардан бас тартқан.

Reuters агенттігі жуырда дереккөзге сүйене отырып, Мәскеудің саяси талаптарының арасында Украинаның НАТО-ға мүшеліктен бас тартуы, НАТО-ның шығысқа қарай кеңеймейтіндігі туралы уәде беруі, Украина аумағына Батыс елдерінің әскерін орналастырмау сияқты талаптар барын жазған. Бұған қоса, Ресей егер Киев Донбасс өңірінде Украина қарулы күштері бақылауда ұстап отырған жерден шегінетін болса, онда Мәскеу Запорожье мен Херсон облыстарында майдан шебін бір орнында қалдырып, Сумы мен Харьков облыстарындағы өзі басып алған аудандардан әскерін әкететінін де айтқан. Мәскеу соңғы айтылған талапты "ымыраға бару" деп санайды.

Ақпаратқа қарағанда, Украина соғысты қазіргі майдан сызығында тоқтатуға дайын және Ресей бақылауындағы украин жерін күшпен қайтарудан бас тартуға да келіседі, бірақ Украина қауіпсіздігіне кепілдік берілгенін қалайды. Мұндай қауіпсіздікке Украина аумағына Батыс елдерінің әскерін орналастыру да кіреді.

Алматы қалалық әкімшілік соты Бостандық ауданында ашылайын деп жатқан мектепті аралас мектеп етуге қарсы шыққан белсенді Дархан Ардақұлын 15 тәулікке қамады. Белсендінің өзі 22 тамызда Facebook-та өзінің қамалғанын жазды.

"Мені 15 күнге соттап жіберді, 488 бап, 7 тармақ бойынша “мектепке барамыз” деген сөзімді митингке шақырдың деп айыптады. #215 мектеп қазақ болуын талап етемін. Ешнәрсеге өкінбеймін" деп жазды белсенді.

Сот шешімінде 19 тамызда Дархан Ардақұлы "бейбіт жиын өткізу тәртібі туралы" заңды бұза отырып, жергілікті органның рұқсатынсыз бейбіт жиналыс өткізуге шақырғаны", "TikTok" арқылы "20 тамызда 215 мектепке барамыз" деген мазмұндағы мәтінді жариялағаны" жазылған.

Сот отырысында Дархан Ардақұлы өзіне тағылған айыппен келіспеген. Ол "мектепке барамыз" деп TikTok-та жазғанын, бірақ ешкімді жиналысқа шақырмағанын айтқан.

22 тамызда Алматы әкімшілік соты оны 15 тәулікке қамады.

Белсенділер мен ата-аналардың сөзінше, Бостандық ауданында биыл ашылайын деп жатқан жаңа N215 мектеп бастапқыда қазақ тілінде ашылады деп хабарланған, бірақ ашылуы әбден тақалған кезде жергілікті билік өкілдері "айнып қалған". Оның орнына аралас мектеп ашылатынын айтқан. Facebook-та тараған видеолардың бірінде белсенділер бұл ықшамауданда қазақ тілінде оқытатын жалғыз мектеп барын, балаларын қазақ мектебіне бергісі келетін ата-аналар мектеп таппай қиналып отырғанын айтады.

Ата-аналарға сүйенген Tizgin.kz сайтының жазуынша, "№215 мектеп көршілес үйлердегі қазақ тілді балаларды қабылдамаған, өйткені бұл тұрғын үй мектеп аумағына кірмейтінін жеткізген".

Ақпаратқа қарағанда, №215 мектепті аралас мектеп болуын талап етіп отырған ата-аналар да бар. Жергілікті білім басқармасы мектепке қатысты шешім келесі аптада қабылданатынын айтқан.

Алматы қаласының білім басқармасының басшысы Сайран Сайфеденов журналистерге мектеп ашылған кезде ата-аналардың сұранысы басшылыққа алынатынын айтады. Оның жауабын Tizgin.kz сайты жариялады.

«Мысалы, соңғы 12 жылда Алматыда жаңадан бой көтерген 24 мектептің 19-ы, яғни 80 пайызы қазақ тілінде болатын. Енді N215 келешектегі мектептер жобасы аясында салынған мектептер ғой. 1 қыркүйекте ашылатын 12 мектептің 9-ы мемлекеттік мектепте, ал үшеуі қарастырылуда. Мектеп ашылған кезде оқыту тілі ата-аналардың сұранысы мен қажеттілігі ескеріледі. Сондықтан, үш мектебіміз бойынша шешімді келесі аптада қабылдаймыз», — дейді ол.

Сенбі күні Азаттық аталған жаңа мектеп пен білім басқармасына хабарласып көрді, алайда телефон тұтқасын ешкім алмады.

2024 жылғы ресми мәлімет бойынша, Алматыда 215 мемлекеттік мектеп бар: 77-і қазақ тілінде, 57 мектеп - орыс тілінде, 78 мектеп аралас және 3 мектеп ұйғыр тілінде оқытады. Алматы қаласында жалпы 300 мыңнан астам оқушы бар. Қалада үш ауысымды мектеп жоқ.

АҚШ федералды тергеу басқармасы (ФБР) қызметкерлері президент Дональд Трамптың ұлттық қауіпсіздік жөніндегі бұрынғы кеңесшісі Джон Болтонның үйінде тінту жүргізді. Бұл жөнінде Америка ақпарат құралдары, оның ішінде дереккөздерге сүйенген CNN хабарлады. Ресми түрде тінтуге не себеп болғаны айтылмады.

Тінту Вашингтон маңында жүріп жатыр, ол жөнінде бірінші болып New York Post жариялады. ФБР директоры Кэш Патель агенттік қызметкерлері "тапсырмада жүргенін" және "ешкімнің заңнан үлкен емес" екенін жазды, бірақ жазбада ешкімнің аты-жөнін атамады. ФБР өкілдері "соттың рұқсатымен әрекет етіп" жатқанын айтқан, бірақ жай-жапсарын нақтыламады.

CNN-ның жазуынша, тінту ұлттық қауіпсіздікке қатысты ақпаратты заңсыз пайдалану жөнінде болуы мүмкін. 2020 жылы Трамп қызметінен босатқаннан кейін бір жылдан кейін Болтон жариялаған кітабында Трампты сынаған. Трамп әкімшілігі өкілдері Болтон құпия ақпараттарды жариялады деп мәлімдеп, кітаптан бірқатар үзінділерді алып тастаған. Болтонға қарсы ресми тергеу басталған, алайда одан кейін Ақ үйге келген Джо Байден оны тоқтатқан.

2025 жылы қаңтарда Трамп Ақ үйге оралғаннан кейін әкімшілік өкілдері Трамптың саяси қарсыластарына қарсы айып таққан. 2019 жылдан бері ешқандай лауазымды қызмет атқармаған Болтон Трампты сынаушылардың қатарынан табылды. Ол Трампты Ресейге жұмсақтық танытты деп сынаған.

22 тамызда президент Қасым-Жомарт Тоқаев Бішкекке ресми сапары барысында Қырғызстан басшысы Садыр Жапаров пен Қырғызстанның өзге де жоғары лауазымды тұлғалары мен қоғам қайраткерлерін марапаттады.

Жұма күні Тоқаев пен Жапаров Қазақстан және Қырғызстан жоғары мемлекетаралық кеңесінің жетінші отырысына қатысты. Тараптар келіссөз өткізді. Ақорданың жазуынша, оның нәтижесінде екі мемлекет басшылары ортақ мәлімдеме қабылдады.

Ресми делегация өкілдері "2030 жылға дейін екі ел арасындағы тауар айналымын 3 млрд долларға жеткізу бойынша жол картасына" қол қойды.

Тараптар сонымен бірге көлік, энергетика мен цифрлық жобаларды дамытуға келісті. Ресми ақпаратқа қарағанда, келіссөздер кезінде қазақ-қырғыз шекарасындағы ахуал да талқыланған. Келесі жылы қазақ-қырғыз шекарасында салынып жатқан индустриялық сауда-логистика кешені іске қосылатыны айтылды. Алматы облысында ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау үшін көтерме сауда-тарату орталығын ашу, «Алматы – Ыстықкөл» автокөлік жолын салу секілді бірлескен жобалар талқыланды. Ресми ақпарат бойынша, су-энергетика саласындағы қарым-қатынасты үйлестіру, трансшекаралық су ресурстарын тиімді пайдалану мәселесіне де ерекше назар аударылған.

Бұған дейін, Тоқаевтың Қырғызстанға сапары қарсаңында Ош қаласында Қазақстанның бас консулдығы ашылып, қаладағы көшелердің біріне Абай Құнанбаев аты берілгені белгілі болған.

Ресми ақпаратқа қарағанда, Тоқаев "бүкіл қырғыз халқына деген ерекше құрмет пен шынайы алғыстың риясыз белгісі" ретінде Қырғызстан басшысы Садыр Жапаровты "Алтын қыран" жоғары мемлекеттік наградасымен марапаттады.

Тоқаев салтанатты рәсім кезінде Жапаровты "қырғыз халқын алға жетелеп келе жатқан нағыз көшбасшы және білікті саясаткер" деп атады.

"Қасиетті Алатаудың қос қыраны сияқты қазақ пен қырғыз – ежелден еншісі бір, тағдыры ортақ ағайынды халықтар. Қиын сәтте бір-біріне демеу, қуанышты күнде тілеулес бола білген елдер" деді Тоқаев.

Өз кезегінде Жапаров "Біз қазақ халқына ерекше құрметпен қараймыз. Біздің басты күшіміз – екі елдің ынтымағы мен бірлігі" деді.

Тоқаев сонымен бірге Қырғызстанның ұлттық қауіпсіздігі жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы Қамшыбек Ташиевті "Достық" бірінші дәрежелі орденімен марапаттаған. Оған Қазақстан мен Қырғызстан арасында "достық әрі одақтастық қатынасты дамытуға" қосқан үлесі үшін берілген. Бұдан бөлек, өзге де қырғыз шенеуніктері марапатталды.

Тоқаев пен Жапаров Бішкек қаласындағы Қазақстан мен Қырғызстан достығы аллеясында орналасқан «Достықтың алтын көпірі» ескерткішінің ашылу рәсіміне де қатысқан. Екі басшы Бішкекте Қазақстан президентінің әкесі Кемел Тоқаев атындағы мектепке де барған.

Қазақстан Бішкектің сауда-экономикалық серіктестері арасында Қытай мен Ресейден кейін үшінші орында тұр. 2024 жылы екі ел арасындағы тауар айналымының көлемі 1,6 млрд доллар болған. Екі ел арасындағы сауда қатынасының негізін азық-түлік өнімдері, құрылыс материалдары, жанар-жағармай, тыңайтқыштар, металл бұйымдары мен асыл кендер құрайды.

Екі ел ТМД, Еуразия экономика одағы (ЕАЭО), Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ), Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы (ҰҚШҰ) сияқты ұйымдарға мүше.

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ

Тоқаев сапары және қырғыз-қазақ қатынасындағы түйткілді мәселелер

Сарапшылар Қырғызстан мен Қазақстан арасында бұрыннан келе жатқан және барған сайын маңызды болып бара жатқан мәселелердің бірі қырғыз-қазақ шекарасы екенін айтады. Қырғыз-қазақ шекарасында шақырымға созылған жүк көліктерінің ұзын-сонар кезегі жиі кездеседі. 2017 жылы Қырғызстан шекарадағы кедергілерге байланысты Қазақстан үкіметін Еуразия экономикалық одағы сотына берген. Сот бұл істі қабылдамаған соң Дүниежүзілік сауда ұйымына шағым түсірген. Келтірілген шығын көлемі 75 миллион долларға бағаланды. Сот процесі екі жылға созылды. Алайда екі ел президенттері кездесіп, сөйлескеннен кейін қырғыз тарапы белгісіз себептермен соттан бас тартты.